O pogrdama V. – Pogrdne metafore

ANALIZA

Prelazimo sada s konteksta upotrebe pejorativa na uža pitanja o njegovu značenju. Počinjemo s našim primjerom “Četnika” koji će nas povesti novim neutabanim stazama. Izrazi “Četnik” ili “Ustaša” upotrijebljeni kao pejorativi za Srbina odnosno Hrvata imaju zanimljiva i lako prepoznatljiva svojstva, bilo značenjska (semantička), bilo usko vezana uz nastanak značenja (meta-semantička). Oba nastaju proširenjem iz naziva za prilično zloglasne pokrete: govorit ćemo o Dražinim i Šešeljevim četnicima te o Pavelićevim ustašama. Četnici i ustaše bili su zločinci, većina njih primitivna i okrutna, i privržena svojoj naciji (kojoj su, naravno, uspjeli donijeti samo ogromnu štetu i ništa koristi).

Pejorativ “Četnik” tako ima vrlo jasno podrijetlo: on nosi sobom pretpostavku da su svi Srbi (ili barem velika većina Srba) poput Dražinih i Šešeljevih četnika, i to samo zato što su Srbi. Oni su zločinci, primitivni i okrutni, upravo stoga što su Srbi. Sam je pejorativ neka vrsta riječi s prenesenim značenjem, možda sinegdohe: svojstva jednog dijela naroda, naime pravih četnika, prenose se na cijeli srpski narod. Isto tako, svojstva jednog dijela hrvatskog naroda, naime tipičnih članova ustaškog pokreta, prenose se na (skoro) sve Hrvate. Dodaje se (suluda) uzročna pretpostavka: dani ljudi imaju ta loša svojstva zato što su Srbi (odnosno, u slučaju pejorativa “Ustaša”, Hrvati). Zovimo takve pejorative pejorativnim tropima.

Pogledajmo pobliže: ako riječ “Četnik” shvatimo kao trop, možemo nastanak njegova značenja opisati u terminima nosioca i cilja metaforičkog procesa. Nosilac (vehicle) su Dražini i Šešeljevi četnici; prenose se njihova svojstva koja smo naveli – primitivnost, okrutnost i zločinačka ćud – a cilj (target) na koji se ona prenose su svi ili skoro svi Srbi. Ne prenose se neka druga svojstva: gerilsko ratovanje u šumama (što je izvorno značenje riječi “četnik”, sačuvano danas na primjer u bugarskom), pripadnost vojnoj formaciji-četi, i tako redom. Dodaje se uzročna pretpostavka – zao jer je Srbin.

Pejorativni su tropi vrlo česti, stoga čudi što se o njima malo piše, a izrazi kao što su “Nigger” i “Boche” (“Švabo”), koji ne upućuju na preneseno značenje, vladaju scenom. Ima ih posvuda: u njemačkom imate “Saujude”, “židovska svinja”, leksikalizirano u jednu riječ, koja pretpostavljena negativna svojstva svinje prenosi na osobe. Rodni pejorativi, poput domaćeg “kurva”, “kučka” i “krava”, ili engleskog “bitch”, spadaju u tu skupinu: u navedenim se primjerima pretpostavljeno značenje (ili skup svojstava) prenosi u prvom slučaju s prostitutki na ostale žene, a u drugom sa ženki na žene. Isto je tako opisivanje homoseksualca kao “tetkice” naravno metaforično, jer prenosi svojstva (stereo-)tipizirane dame na muškarca, i to svojstva koja su viđena kao ne-muževna i ne-muška.

Katkad je trop “živ”, tj. spoznajna interakcija nosioca i cilja još traje, katkad je “mrtav” i “okamenjen”. (Katkad posve iščezne: moje je vlastito ime, “Nenad” u narodnim pjesmama bilo ime neželjenog i nevoljenog brata, u suprotnosti s “Predragom”: danas nitko više ne čuje taj negativni ton, barem se nadam). U našim se primjerima (prilično nesretni) život nacionalističkih tropa hrani stvarnim reinkarniranjem povijesnih nosilaca: kad su Dražine četnike zamijenili Šešeljevi, domaći je mrzitelj Srba dobio novo gorivo za svoje pogrde: novi četnici, možda čak i gori od onih iz Drugog svjetskog rata, pružili su nove elemente za negativni stereotip i novu nazovi-potvrdu njegove tobožnje valjanosti. Još je zanimljiviji složeni proces vezan uz anti-semitske ispade i pogrde: dok na Zapadu uglavnom ponestaje materijala za takvo ludovanje protiv tamošnjih Židova, na Bliskom istoku postupci Izraela i militantnih izraelskih grupa stalno daju ahmadinedžadima novi materijal za podgrijavanje mržnje na Židove.

Što možemo naučiti iz pogrdnih tropa, odnosno pejorativa-matafora? Mnogo toga. Priča o prenesenom značenju sugerira prije svega spoznajno bogatstvo pejorativa. Pejorativ nije poput uzvika, on posjeduje bogat sadržaj, kojeg se dade artikulirati, kao što smo upravo učinili u primjeru “Četnika”. Štoviše, sadržaj je dinamičan na sustavan i zanimljiv način, kakav inače karakterizira metaforu i općenito prijenos značenja. Ako je osoba “kučka” – “bitch”, onda je pohotna, svadljiva, potencijalno opasna i zla. No, opasne pse treba nekad odalamiti nogom. Pejorativ može ali i ne mora sugerirati da je dobro biti oštar i s osobom – “kučkom”, i to po mogućnosti fizičkom silom: sve ovisi o tome kako slušatelj metaforu razumije.

Nadalje, pogrdni tropi sugeriraju da je značenje pejorativa poput nekakve male teorije o referentu. Da nema toga, ništa se ne bi moglo prenositi, pa tropa ne bi bilo.

I konačno, i najistančanije, oni sugeriraju složenu i bogatu vezu opisnog i vrijednosnog. Na primjer, Dražini i Šešeljevi četnici su okrutni i primitivni, stoga su zli; zlo je ukorijenjeno u tim njihovim svojstvima, supervenira na njima. Ista shema ukorijenjenosti prenosi se onda na ciljni predmet: Srbi su tobože zli zbog istih svojstava. Činjenična osnova (okrutnost i primitivnost) nosi vrijednosnu nadgradnju (zlo), a njihov je odnos u cilju (Srbi) slika njihova odnosa u nosiocu (Dražinim i Šešeljevim četnicima). (Stručnije rečeno, izvorni odnos između supervenijencijske deskriptivne baze i evaluacijske nadgradnje sačuvan je u izomorfnom obliku kod cilja metaforičkog procesa).

No, postoji i mala komplikacija. Usporedite riječ “kučka” za psicu, i njemačko “Saujude” s riječima “četnik” i “ustaša” za povijesne četnike i ustaše. “Kučka” i “Sau” (krmača) sigurno imaju negativnu konotaciju, a vjerojatno i negativno uže značenje, pa se ta negativnost glatko prenosi u istoimenom (točnije homofonom) pejorativu sa psice i krmače na osobe. Nasuprot tome, izrazi “četnik” i “ustaša” za povijesne četnike i ustaše ne nose nužno negativnu konotaciju – ima ljudi koji ih vole, što je moralno loše, ali nije značenjski kontradiktorno. Tako da zlo nije dio značenja tih riječi, kao što je dio značenja odgovarajućih pejorativa “Četnik” i “Ustaša”. Za pretpostaviti je, stoga, da postoji prelazna, srednja faza u procesu prenošenja značenja od izvorne riječi do pejorativa. U njoj se negativna konotacija nekako pridružuje značenju riječi, možda konvencionalnim uključivanjem. Vratimo se našem primjeru. Pretpostavljamo da Ivo i njegovi roditelji (s pravom) vide i Dražina i Šešeljeva četnika kao vrlo zlog. Oznaka “zlo” je konvencionalno povezana s njihovim pojmom takvog povijesnog četnika. No, isto tako, oni (neopravdano) vide četnikovanje, zajedno s pridruženim mu zlom, kao nešto tipično za sve Srbe. U formiranju pejorativa ova konvencionalna veza i pretpostavka o tipičnosti ugrađuju se u novo značenje: sad je Četnik svaki Srbin, a taj je po (suludoj) pretpostavci zao stoga što je Srbin. Bilo bi zanimljivo provesti psiho-lingvističko istraživanje o tim pretpostavljenim prijelazima.

Da ponovimo sve to na primjeru pogrdnice “Ustaša” (za sve ili većinu Hrvata) kad je izgovara hrvatomrzac. Bezobzirnost, mržnja na Srbe i okrutnost Pavelićevih ustaša prenosi on u pogrdnoj sinegdohi na sve Hrvate. U njezinu izvorniku, pojmu povijesnog, Pavelićeva ustaše, činjenična osnova koju čine ova tri svojstva baza je na kojoj supervenira negativna vrijednost ustaša. Taj je izvornik nosilac (vehicle) svojstava koja se prenose. U značenju pejorativa-cilja sačuvana je ista opća struktura: sad se sve Hrvate prikazuje kao bezobzirne, pune mržnje i okrutnosti, te po tome zle. Detaljna shema opisne baze i njezine vrijednosne nadgradnje prenosi se s nosioca na cilj, s Pavlićevih ustaša na Hrvate. Možemo pretpostaviti postojanje srednje, prijelazne faze. Srbi (s pravom) vide Pavelićeve ustaše kao krajnje negativne. Oznaka “zlo” je konvencionalno povezana s njihovim pojmom (Pavelićeva) ustaše. Srbin nesklon Hrvatima vidi ustašenje, zajedno s pridruženim mu zlom, kao nešto tipično za sve Hrvate. Tako onda nastaje pejorativ, gdje se pretpostavka o tipičnosti ugrađuje u novo značenje: ustašenje je tipično za Hrvate, drži Srbin nesklon Hrvatima. Također onda konvencionalnu veza pojma ustaše (iz NDH) i oznake zla on prenosi na novi pojam Ustaše (za sve Hrvate), i pojam zla ugrađuje u sam taj novi pogrdni pojam. Opisna osnova i vrijednosni sud sad su čvrsto ujedinjeni u novom značenju, pod pokroviteljstvom (sulude) uzročne pretpostavke, naime da su Hrvati zli zato jer su Hrvati.

I na kraju, odgovor na pitanje zašto se koncentriram na šovinističke pejorative, ostavljajući po strani seksističke, vjersko-fanatične i druge. Najviše sam se upravo bavio nacionalizmom i šovinizmom, pa mi je povijesni i društveni kontekst upotrebe ovih pejorativa najpoznatiji. S druge strane, oni su među politički najvrućijima kod nas, tako da nema straha da će izgubiti na aktualnosti.